HISTORIA W PIGUŁCE
Najstarsze ślady człowieka
Z racji atrakcyjnego położenia geograficznego oraz żyznych gleb niektóre rejony współczesnej Opolszczyzny należą do najwcześniej i najintensywniej zasiedlanych obszarów polskich. Do takich niewątpliwie zaliczyć należy Bramę Morawską, przez którą na północ przechodziły kolejne ludy. Najstarsze ślady obecności homonidów na tym terenie pochodzą sprzed 200 tys. lat. Stanowiska neandertalczyków znajdowane są w okolicy Raciborza (Owsiszcze, Kornice, Bieńkowice), nowsze (ok. 40 tys. lat p.n.e.) – w Dzierżysławiu (pow. Głubczyce), w okolicy Góry św. Anny, w rejonie Nysy. Łowcy epoki lodowcowej polowali tu na renifery i mamuty, bronili się przed atakami nosorożców włochatych czy lwów jaskiniowych.
Ludy koczownicze i najstarsze kultury osiadłe
Bramą Morawską ciągnęli przedstawiciele kolejnych kultur neolitycznych. Tędy znad Dunaju (VI tys. lat p.n.e.) dotarła na nasze ziemie kultura ceramiki wstęgowej rytej, czyli pierwsi rolnicy, uprawiający pszenicę, groch, len. Byli to też hodowcy – nie tylko kóz i owiec, ale również bydła i świń. Rozwiniętą kulturę okresu brązu reprezentuje m.in. kultura łużycka, której najstarsze stanowiska znajdują się w Kietrzu. Na ziemi opolskiej wykształcił się odłam kultury łużyckiej – grupa śląska, z czasem utrzymująca bliskie relacje z kulturą halsztacką, posługującą się wytworami z żelaza. Na terenie dzisiejszej Opolszczyzny znajdowane są stosunkowo liczne osady Celtów. Znajdujemy je w rejonie Głubczyc, Prudnika, Koźla. Na przełomie naszej ery Śląsk zasiedlili przedstawiciele kultury przeworskiej, stworzonej przez m.in. Lugiów, być może Bastarnów. Ich pochodzenie (celtyckie, bądź germańskie) stanowi przedmiot sporu między historykami. Od północy nadciągali Germanie. Śląsk Górny był słabiej zasiedlony przez plemiona germańskie – siedziby Silingów, Wandalów, Burgundów skoncentrowane były na terenie Dolnego Śląska.
Okres plemienny
W VII w. n.e. na tereny Opolszczyzny przybyły plemiona słowiańskie. Z tego okresu pochodzą wykopaliska (cmentarzyska) w Izbicku, Raciborzu-Oborze, Rozumicach. Lakoniczne informacje o plemionach zamieszkujących rejon górnej Odry przekazał nam tzw. Geograf Bawarski. Z jego opisu wynika, że między źródłami Odry i Wisły mieszkali Golęszyce, którzy posiadali 5 grodów, na północ od nich – Opolanie z 20 grodami. Ziemie Golęszyców i Opolan pod koniec IX w. trafiły prawdopodobnie wraz z Wiślanami pod panowanie Świętopełka – władcy Wielkich Moraw, a po upadku tego państwa na pocz. X w. – Śląsk stał się częścią Czech.
Imitacja średniowiecznego grodu w Biskupicach koło Byczyny, fot. J. Małkowski
Okres piastowski
Wystawiony przez księcia Mieszka I dokument „Dagome iudex” (przed 992 r.) potwierdził włączenie do państwa Polan m.in. Śląska. W wyniku starań Bolesława Chrobrego w roku 1000 powstało we Wrocławiu biskupstwo obejmujące cały Śląsk, a podporządkowane metropolii gnieźnieńskiej (stan taki trwał do bulli „De salute animarum” z 1821 r.). Po pierwszych sukcesach wczesnej monarchii piastowskiej przyszedł okres jej załamania. Polska została najechana przez księcia czeskiego Brzetysława I, który kraj złupił, a Śląsk przyłączył do Czech. Wsparty przez cesarza Henryka III książę Kazimierz zwany Odnowicielem zdołał odbudować państwo, ale w granicach czeskich pozostała część ziem Golęszyców. Pomimo kolejnych batalii za czasów Bolesława Krzywoustego teren ten, zwany później Śląskiem Opawskim, pozostał przy Czechach. W okresie wczesnopiastowskim Śląsk stanowił rejon częstych wojen i rywalizacji polsko-czesko-niemieckiej.
W konsekwencji kolejnych podziałów dzielnicowych zapoczątkowanych decyzją księcia Bolesława III Krzywoustego z 1138 r., w 1163 r. wydzielona została dzielnica dla Mieszka zw. Plątonogim (brat Bolesława I Wysokiego) – obejmowała ona jedynie kasztelanie raciborską i cieszyńską. Pod koniec burzliwego życia Bolesław Wysoki wydzielił wschodnią część swych włości z Opolem dla syna – Jarosława. Po śmierci tegoż panem Opola stał się kolejny syn Bolesława – Henryk I znany jako Brodaty. Po śmierci Bolesława (1201 r.) Opole zajął jego brat – Mieszko Plątonogi. Oprócz Opola i Raciborza Mieszko władał też od 1177 r. dotychczas małopolskimi terenami z Bytomiem, Oświęcimiem, Siewierzem i Chrzanowem. Mieszko – jako dziedzic najstarszego syna Bolesława III Krzywoustego upomniał się o Kraków, który zajął w 1210 r. Niestety, rok później zmarł, pochowany został prawdopodobnie na Wawelu. Następca Mieszka – Kazimierz I uchodzi za ojca miasta Opola, do którego przeniósł z Raciborza centrum swej władzy. Książę przeprowadził lokację Opola (jako jednego z pierwszych miast na ziemiach polskich). Zaopatrzył je w kolegiatę i mury obronne. Książę-krzyżowiec wybudował w Opolu pierwszy murowany zamek.
Pomnik księcia Kazimierza I Opolskiego na opolskim Rynku, fot. Adam Krzyżanowski
W przeciwieństwie do terenów dzisiejszego Dolnego Śląska ziemie na wschód od tzw. przesieki śląskiej uniknęły rozdrobnienia po klęsce spowodowanej najazdem tatarskim 1241 r. Proces ten dotknął włości opolsko-raciborskie 40 lat później – kiedy to po śmierci księcia Władysława I podzielono kraj na księstwa: opolskie (książę Bolko I), raciborskie (książę Przemysław), cieszyńskie (książę Mieszko), bytomskie (książę Kazimierz). Z tych z czasem wydzielano kolejne, m.in. kozielskie, strzeleckie, niemodlińskie. Najistotniejszą rolę spośród nich spełniało księstwo opolskie rządzone kolejno przez Bolka I (1280/81-1313), jego syna Bolka II (1313-1356), synów tegoż: Władysława II Opolczyka (1356-1401) i Henryka (1356-65), następnie synów Bolka III strzeleckiego: księcia biskupa Jana Kropidłę (1396-1421) i Bolka IV (1393-1437); jego synów: Jana I (1437-1439) i Mikołaja I (1437-1476) i synów tegoż: Mikołaja II (1476-1496) oraz Jana II (1476-1532). Większość z wymienionych to dobrzy gospodarze, Bolko I i Władysław II Opolczyk wyróżniali się talentami dyplomatycznymi. Książę Władysław pełnił funkcję namiestnika króla Węgier Ludwika Andegaweńskiego na Rusi, skąd przywiózł do Opola ikonę Matki Bożej, w 1382 r. przekazał ją do ufundowanego przez siebie klasztoru na Jasnej Górze. Ostatni z grona piastowskich książąt opolskich zasłużył jako jedyny na przydomek Dobry.
Pomnik księcia Jana II Dobrego w Opolu, fot. Adam Krzyżanowski
Prawdopodobnie pierwsza mapa Śląska opracowana przez Sebastiana Münstera. Po raz pierwszy wydana w 1544 r. w Bazylei. Ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie, polona.pl
Okres czeski
Książęta opolscy, pamiętając o prawach senioralnych swego antenata – księcia Władysława II Wygnańca aktywnie włączali się w rywalizację o tron krakowski. Jednym z konkurentów do tego zaszczytu był książę kujawski Władysław Łokietek. Książęta górnośląscy uznali wprawdzie w 1320 r. jego roszczenia do korony polskiej, ale kilka lat później w 1327 r. podczas wyprawy króla czeskiego Jana Luksemburczyka, złożyli hołd dziedzicowi korony św. Wacława. Uregulowanie statusu ziem śląskich nastąpiło podczas kolejnego pokoju zawartego w Namysłowie (1348 r.) między władcami Polski i Czech. Celem czeskich suwerenów było przejęcie po każdej bezpotomnej śmierci władcy śląskiego jego ziem pod bezpośrednie władanie. By temu zapobiec np. książę Ludwik I brzeski (1313/1321-1398) doprowadził do połączenia ziem księstw brzeskiego i legnickiego. Po śmierci następcy Luksemburgów czeskich – króla Albrechta I Habsburga (1439 r.) książęta śląscy byli w praktyce niezależni, choć formalnie uznawali zwierzchnictwo króla Czech. Czasy świetności opartej na pokoju i gospodarności przypadły na lata rządów księcia Jana II Dobrego (1476-1532), który zdołał połączyć w swym państwie ziemie Górnego Śląska.
Okres austriacki
Śmierć Ludwika Jagiellończyka – króla Czech i Węgier pod Mohaczem (1526) oznaczała przejście Śląska pod zwierzchnictwo Habsburgów. Księstwo opolskie-raciborskie po śmierci Jana II Dobrego w formie zastawu przechodziło w ręce kolejnych zarządców. Pierwszym z nich był książę Jerzy Hohenzollern (1532-43). Po kilkunastu latach bezpośrednich rządów Ferdynanda Habsburga (jako króla Czech), zarządcą została córka Zygmunta I Starego – księżna Izabela Zapolya (1552-56), która przejęła te ziemie w zamian za zrzeczenie się pretensji do korony węgierskiej. Także w kolejnych latach traktowano ten obszar jako element przetargowy w rywalizacji o tron węgierski, bądź ekwiwalent za niespłacone zobowiązania (np. wobec Wazów, którzy zarządzali nim w latach 1645-66, w 1655 r. przebywał tu Jan Kazimierz).
Dzięki tolerancji panujących Ziemię Opolską ominęły krwawe skutki wojen religijnych. Stała się natomiast jedną z aren wyniszczającej wojny trzydziestoletniej. W 1632 r. i 10 lat później wkraczały tu wojska szwedzkie, a splądrowaniu i kompletnemu zniszczeniu uległo m.in. Opole.
Kościół i klasztor franciszkanów w Opolu, gdzie król Jan Kazimierz podpisał uniwersał opolski, fot. Adam Krzyżanowski
Okres pruski i niemiecki
Kolejny dwustuletni okres historii Śląska kończył się w 1740 r., kiedy to młody król pruski Fryderyk II podważył prawa dziedziczenia Marii Teresy Habsburg. Doszło do tzw. trzech wojen śląskich, w wyniku których Śląsk stał się częścią monarchii Hohenzollernów (w granicach państwa Habsburgów pozostał Śląsk zw. Austriackim z 5 tys. km²). Rządy pruskie łączyły się z głębokimi reformami. Położono nacisk na rozwój przemysłu ciężkiego, istotnym ośrodkiem hutnictwa stał się Ozimek, gdzie po raz pierwszy w Europie zastosowano do wytopu stali koks. Wiek XIX to również zmiana standardów w życiu codziennym, a jednocześnie okres zmagania się z kolejnymi klęskami elementarnymi (m.in. cholera w latach 1831-32, 1849, 1853, tyfus w 1847-48, 1879-80). Konsekwencją zapaści państwa w epoce napoleońskiej były zmiany w polityce społecznej i administracji. W 1816 r. Opole stało się stolicą jednej z czterech rejencji śląskich. Modernizację władze łączyły z upowszechnianiem niemczyzny, tak poprzez urzędy, jak i szkołę, czy armię. Podobnie, jak w innych regionach Europy, w wieku XIX krystalizowały się postawy narodowe. Ich najbardziej gwałtownym przejawem były trzy Powstania Śląskie, z najbardziej krwawym epizodem – walkami o Górę św. Anny, położonej na terenie powiatu strzeleckiego (strona polska uzyskała tu większość podczas plebiscytu, na terenach pozostałych powiatów ziemi opolskiej przewagę głosów mieli Niemcy). Po podziale Górnego Śląska w 1922 r. zmieniono status rejencji górnośląskiej – podniesiono ją do rangi prowincji (status utrzymany do 1938 r.). Na okres nazistowski przypadły istotne inwestycje ekonomiczne, m.in. budowa zbiorników wodnych w Otmuchowie i Turawie, zakładów obuwniczych w Otmęcie, czy chemicznych w Kędzierzynie. Po 1933 r. wzmogły się ataki na ludność polską. Elementem walki narodowej stała się zmiana nazewnictwa miejscowości. 1 IX 1939 r. z obszaru Opolszczyzny atak na Polskę poprowadziły siły zgrupowane w Armii „Południe”. Osoby wyrażające swój dystans wobec nazizmu poddano wielorakim represjom, z wysiedleniem i uwięzieniem w obozach koncentracyjnych. Całkowitej eksterminacji poddano Żydów opolskich.
Pocztówka Opola z 1914 r., ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie, polona.pl
Po 1945 roku
Wkroczenie armii radzieckiej na Opolszczyznę (I 1945 r.) dla wielu jej mieszkańców oznaczało najbardziej dramatyczny okres wojny. W wyniku ucieczki i ewakuacji - przeprowadzanej w warunkach walk frontowych i przeraźliwego mrozu - Śląsk opuściło 3,2 mln ludności. Ludność, która pozostała dotknęła brutalność czerwonoarmistów. Codziennością stały się mordy, gwałty, rabunki. Eksterminowano całe miejscowości – dzieci, starców, osoby duchowne (np. Boguszyce, Kup, Groszowice). Złupiono majątek zakładów przemysłowych, masowo wywożono mężczyzn do pracy w ZSRR. Z rąk komendantury radzieckiej władzę przekazano organom podporządkowanym PPR. W okresie do 1951 r. przeprowadzono weryfikację ludności. Jednocześnie napływali tu przesiedleńcy z terenów Polski centralnej i tzw. kresów wschodnich. W 1950 r. z utworzonego w 1945 r. województwa śląsko-dąbrowskiego wydzielono województwo opolskie. Opolszczyzna uczestniczyła w przełomie solidarnościowym. Związkowcy z zakładów w Opolu, Nysie, Kluczborku, Brzegu, czy Zdzieszowicach należeli do najaktywniejszych w regionie. Ważnym wydarzeniem była pielgrzymka Jana Pawła II na Górę św. Anny (21 VI 1983). Wizytówką Opola i regionu stał się organizowany od 1963 r. Krajowy Festiwal Piosenki Polskiej. W wymiarze gospodarczym – do takiego miana pretendują Cementowania Górażdże i Elektrownia Opole. Kuźnią nowych kadr są opolskie uczelnie wyższe.